هنر نگارگری قدیم به واسطۀ ارتباط مستقیم با مردم از گذشته تا اکنون مورد توجه بوده است. در واقع آنچه امروز با عنوان نگارگری از آن یاد می‌شود، همان هنر تجسمی در سده‌های هشتم تا یازدهم هجری قمری است که بیشتر لا‌به‌لای صفحات نسخه‌های خطی نفیس جا خوش کرده و به نوعی نقش تصویرسازی کتاب‌ها را بر عهده داشته است. در تصور مخاطبان عام، هنر نگارگری با واژۀ نادرستی به نام مینیاتور شناخته می‌شود. عموم ایرانیان معاصر با شنیدن این واژه به یاد تصاویر پر تکلف سنتی می‌افتند که با مایه‌ها و عناصر ظاهراً سنتی و پُرکار تزیین شده است. مهم‌ترین ویژگی نقش‌بسته از این هنر در ذهن عموم مخاطبان معاصر، محدود به وقایعی از قبیل صحنه‌های شکار، صحنه‌های بزم، تمنای می از دست ساقیان سیمین‌ساق است. وقایعی که به دلیل بهره‌گیری شخصیت‌ها از لباس‌های قدیمی، وضعیت معاصرگریزی دارند. این تصورات در حالی جایگزین معنا و مصادیق واقعی هنر نگارگری شده است که نگارگری قدیم و اصیل ایران محبوب‌ترین و شناسنامه‌دارترین هنر تجسمی تاریخ ایران نزد نخبگان، دانشگاهیان، هنرشناسان، پژوهشگران، نسخه‌شناسان، مجموعه‌داران و موزه‌داران است. آثاری که بر خلاف مینیاتورهای معاصر، به خلاقیت بصری و مضامین عمیقی شهره هستند که مهم‌ترین نمونه‌های آن‌ها در موزه‌ها و کتابخانه‌های معتبر دنیا نگهداری می‌شوند.

نگارگری ایرانی، بخش اعظم هویت خود را از متون ادبی شاخصی دریافت کرده است که ستون‌های زبان فارسی به حساب می‌آمده‌‌اند و کارکرد اصلی هنر نگارگری نیز کمک به بهتر روایت شدن این متون از طریق تصویرگری داستان‌ها و نقاط اوج آن‌ها بوده است.

آثار نگارگری به سبب خصوصیات معنایی و بصری و فنی از سایر آثار تصویری مربوط به فرهنگ‌های دیگر متمایز بوده است. این هنر تفاوتی اساسی و ذاتی با نقاشی طبیعت‌گرایانۀ اروپایی دارد و در اصول فلسفی و معیارها و قواعد زیبایی‌شناختی نیز با هنر تصویری خاور دور و هند متفاوت است. نگارگری ایرانی مطابق با تفکر ایرانی و در چهارچوب ممیزات اسلامی رشد و نمو پیدا کرده و به مرور با ایرانی کردن تجربیات تمدن‌های همسایه و افزودن آن به داشته‌ها و تجربه‌های بومی و ملی سده‌های قبل از خلافت عباسیان و حتی دوران پیش از ظهور اسلام، جایگاه مستقلی را به دست آورده است.

در کتاب زیبایی شناسی نگارگری قدیم ایران(در آرای صاحب‌نظران معاصر)، منظور از نگارگری ایرانی و به طور مشخص‌تر نگارگری قدیم ایران، آن دسته از آثار نقاشی ایرانی است که در نسخ خطی یا بر روی تک برگ‌های کاغذی نقش بسته و ارتباطی فرمی و محتوایی با متون ادبی داشته است.

در این کتاب علاوه بر مقدمه(زیبایی شناسی نگارگری؛ نیازها و بضاعت‌ها) شامل سه فصل با عناوین تعاریف و مفاهیم، مولفه‌های زیبایی شناختی،بازیابی مولفه‌ها در تعدادی از آثار است. به بهانه چاپ این کتاب توسط انتشارات سوره‌مهر، که به تازگی وارد بازار نشر شده است؛ روزنامه صبا، با دکتر هادی بابایی، نویسنده کتاب، به گفت و گو نشسته است.

قبل از این که وارد بحث کتاب زیبایی شناسی نگارگری قدیم ایران، بشویم مایلم بدانم چه شد که به تحقیق و پژوهش درباره نگارگری علاقه‌مند شده‌اید؟

خب، من دانش آموخته دکتری رشته هنر اسلامی با محوریت مطالعه در حوزه نگارگری ایرانی هستم. در مقطع کارشناسی بر روی کار عملی، به خصوص مشق آثار قدیمی متمرکز بودم، ولی مبهم بودن جایگاه نگارگری در دنیای امروز موجب شد که در مقاطع ارشد و دکتری، با قدرت بیشتری بر روی مطالعه مسائل هویتی نگارگری اصیل ایران متمرکز باشم. مطالعات و کارهای پژوهشی دیگری نیز در حوزه‌های مختلف هنر ایران داشته‌ام، ولی حوزه مطالعاتی اصلی‌ام، همان نگارگری ایرانی سده‌های هشتم تا یازدهم هجری قمری است.

درباره کلیات این کتاب و چارچوب مطالب مطروحه در آن توضیح دهید؟

کتاب حاضر با عنوان زیبایی‌شناسی نگارگری قدیم ایران (در آراء صاحب‌نظران معاصر)، به جمع‌آوری و تفسیر و طبقه‌بندی آراء زیبایی‌شناختی صاحب‌نظران معاصر ایران و جهان درباره نگارگری قدیم ایران اختصاص دارد.

تعریف شما از نگارگری ایرانی چیست و این هنر چه جایگاهی در تاریخ هنر ایران دارد؟

در معنای کلان، نگارگری ایرانی مهم‌ترین و متداول‌ترین نماینده هنرهای تجسمی ایران در روزگار گذشته بوده ‌است، اما در معنای دقیق‌تر؛ هنر نگارگری، به تصویرسازی کتاب‌ها، به‌خصوص کتاب‌های شاخص ادبی اطلاق می‌شده است. تصویرسازی‌هایی که متأثر از فرهنگ و مفاهیم نهفته در کتاب‌های شاهنامه فردوسی، گلستان و بوستان سعدی و خمسه نظامی گنجوی از ابتدای سده هشتم هجری قمری، فرهنگ بصری ملی مستقلی را برای تمدن ایران، شکل داده‌اند. نگارگری ایرانی از جهت میزان توجهات جهانی هنرشناسان بالاتر از معماری ایرانی و هنر فرش در جایگاه اول قرار دارد. تا جایی‌که ردپای نسخه‌های مصور حاوی آثار شاخص نگارگری، در مهم‌ترین موزه‌ها و کتابخانه‌های جهان قابل جستجو است و کتاب‌های زیادی درباره آن تألیف شده است.

درباره‌ی ظهور و بروز جدی هنر نگارگری از ابتدای سده هشتم هجری قمری، سخن گفتید، دلایل کم ‌رونق بودن این هنر در سده‌های قبل ‌از سده هشتم هجری قمری چیست؟

فراموش نکنیم که تا نیمه‌های سده‌ هفتم هجری قمری، ایران به‌طور مستقیم و غیرمستقیم زیر نظر خلافت عباسی، قرار داشت. طبق فرهنگ رایج در آن زمان، شاخص‌ترین صنعتگران و هنرمندان به دربار خلیفه احضار می‌شدند و مجبور به کار ذیل دستورالعمل‌های دربار بودند. در این فضا، امکان رشد و تعالی هنرهای مستقل در شهرهای ایرانی فراهم نبود. ضمن اینکه خلافت عباسی، علاقه خاصی به ترویج فرهنگ بومی ایرانی نداشت و این امر یکی از دلایل کمبود نسخه‌های مصور فارسی در این دوران بوده ‌است. از سوی دیگر نگارگری ایرانی، نیازمند ظهور ادیبان بزرگی مثل نظامی گنجوی و سعدی بود تا در ادامه شاهنامه بزرگ فردوسی، ایده‌های فرهنگی و هویتی لازم را به نقاشان تزریق کنند. چهارچوب فکری نهفته در دل این آثار ادبی، پایه‌های هویتی یک نقاشی کاملاً بومی و مستقل را بنا نهاد. با این ‌وجود، ریشه‌های هنر نگارگری در تصویرسازی‌های روی آثار هنرهای صناعی به‌خصوص سفالینه‌های مناطق مختلف ایران، مثل خراسان و ری، در سده‌های سوم تا هفتم هجری قمری، بسیار ملموس بوده ‌است. آثاری که تا امروز برای شناسایی آن‌ها منبع پژوهشی خاصی خلق نشده است.

نوع مواجهه حاکمان مغول و تیموری با هنر نگارگری چگونه بوده‌است؟

چنانچه می‌دانیم مغولان، خیلی زود تحت تأثیر فرهنگ ایرانی قرار گرفته و ایرانی شدند. تا جایی‌که نسل‌های سوم و چهارم از آن‌ها به فارسی شعر می‌سرودند، خوشنویسی می‌کردند و خود از حامیان اصلی نسخهسازی‌های مصور نفیس از کتاب‌های شاهنامه فردوسی و گلستان و بوستان سعدی و خمسه نظامی گنجوی بودند. تیموریان نیز به‌همین نحو تحت تأثیر ادب فارسی جزو مهم‌ترین حامیان تصویرسازی نسخ مصور ادبیات ایران بودند.

این سنت هنری تا چه سده‌ای ادامه پیدا کرد؟

حدوداً تا ابتدای سده یازدهم هجری قمری؛ از این تاریخ تحت تأثیر سلیقه مردم و حاکمان و تحت تأثیر نفوذ نقاشی اروپایی به دربارها، ارتباط متون ادبی با نقاشی ضعیف شد و رفته‌رفته نقاشی‌های تزیینی از اهمیت بیشتری نسبت‌ به تصویرسازی‌های معنادار کتاب برخوردار شد. با این ‌وجود، طی همه سدههای بعدی، نسخه‌های مصور دیگری خلق شد که تصویرسازی‌های درون آن‌ها بر پایه اصول و قواعد نگارگری قدیم بود. طی صد سال اخیر نیز تلاش‌هایی برای احیای این هنر صورت گرفت، ولی بنا به دلایلی که بیان آن در این فرصت فراهم نیست، به نتایج خوبی که در میان مخاطبان عام و خاص مقبول باشد منتهی نشد.

زیبایی‌شناسی نگارگری قدیم ایران چه تفاوتی با زیبایی‌شناسی نقاشی در دیگر تمدن‌ها و نقاشی معاصر ایران و جهان دارد؟ آیا با متر و معیارهای بیان ‌شده برای نقاشی‌های معاصر، امکان سنجش زیبایی در نگارگری قدیم ایران فراهم نبود؟

درک زیبایی تا حد زیادی ذوقی است. مخاطبان مختلف متناسب با بستری که در آن رشد و تربیت یافته‌اند، نگاه متمایزی نسبت ‌به مخاطبان در جغرافیاهای دیگر و گذشته‌های تاریخی دارند. نگارگری ایرانی به دلایل مسائلی مثل پرهیز از عینیت سازی، دنیای متمایزی را به تصویر درمی‌آورد. تصاویری که در نگاه اول برای مخاطبان عام غریب به ‌نظر می‌رسد. این دنیای تصویری، تحت تأثیر فلسفه، حکمت و ادبیات ایران پایه‌گذاری شده و متر و معیار زیبایی‌شناختی آن با متر و معیارهای رایج در آثار تجسمی تمدن‌های دیگر متفاوت است. از همین ‌روی، قدم اول برای درک مؤلفه‌های زیبایی در آثار نگارگری قدیم، پرداختن به فصول مشترک اظهارات زیبایی‌شناختی و صاحب‌نظران ایران و جهان درباره‌ هنر بود که در این کتاب به آن پرداخته شده است. صاحب‌نظرانی که طی حدوداً صد سال اخیر در ایران، کشورهای اروپایی، کشورهای عربی، آمریکا و حوزه جغرافیایی شوروی سابق، صاحب کرسی مطالعات هنر ایرانی و یا صاحبان تألیفات مهم در حوزه نگارگری بوده‌اند.

به واسطه این‌ کتاب، امکان ورود جدی‌تر علاقه‌مندان به کالبدشکافی مقوله زیبایی در یکی از شاخص‌ترین هنرهای ایران، فراهم خواهد شد. به تعبیری این کتاب یک منبع و  مرجع برای آگاهی از کلیات زیبایی‌شناختی یک جامعه متخصص درباره نگارگری اصیل ایران خواهد بود.

با توجه به توضیح شما از یک سو و گرانی کتاب و پایین آمدن سرانه مطالعه در کشور از سوی دیگر، آیا انتشار چنین کتاب‌هایی به لحاظ فرهنگی و همچنین اقتصادی برای جامعه هدف و نیز بازار نشر، به صرفه است؟

کتاب زیبایی‌شناسی نگارگری قدیم ایران، یک کتاب مرجع و دارای مخاطبان حرفه‌ای و خاص است. اولین مخاطبان این کتاب دانشجویان رشته‌های نگارگری، نقاشی، نقاشی ایرانی، ارتباط تصویری، پژوهش هنر، هنر اسلامی و صنایع دستی هستند. این دانشجویان برای تزریق رنگ و بوی بومی به آثارشان نیازمند مطالعه چنین آثاری هستند. بخش دوم از مخاطبان این کتاب، نقاشان، تصویرسازان، گرافیست‌ها و دیگر هنرمندان مرتبط با این حوزه‌ها می‌باشند؛ کسانی که به واسطه آشنایی با مؤلفه‌های هویتی و زیبایی‌شناختی نقاشی اصیل ایرانی، امکان مانور بیشتری برای ایجاد ریشه‌های بومی در آثارشان دارند.

جالب توجه اینجاست که طی دهه‌های اخیر، هنرمندان عرصه‌هایی مثل انیمیشن نیز با استفاده از مؤلفه‌های هویتی و بصری موجود در نقاشی قدیم ایران، دست به ساخت آثار ارزشمندی زده‌اند. انیمیشن «هزار افسان» یکی از آخرین تلاش‌های موفق در این حوزه بوده است. انیمیشنی که با استفاده از وجوه بصری نگارگری قدیم ایران، داستان‌های شاهنامه را به شکلی جدید به کودکان عرضه کرده است. این آثار به واسطه توجه به آثار پژوهشی تخصصی در حوزه شناخت نگارگری قدیم ایران، از کیفیت بهتری برخوردار خواهند شد.

به این ترتیب کتاب حاضر مخاطبان خود را خواهد داشت. به‌خصوص اینکه با توجه به قیمت کتاب، امکان خرید آن برای عموم مخاطبان تخصصی آن وجود دارد.

به طور تخصصی‌تر، تا چه حد شناخت نگارگری قدیم ایران، را برای نقاشان معاصر مفید می‌دانید؟

بخش مهمی از نقاشان معاصر، حتی نسل اول نقاشان مدرنیست ایران، از دهه بیست خورشیدی به دنبال تزریق هویت بصری به آثارشان بودند. این تفکر به شکل مستقل از کار نگارگران معاصر در آثار نقاشان، ادامه پیدا کرد و از دهه چهل خورشیدی به واسطه جریان جدیدی با نام نقاشی سقاخانه، به شکل فرمالیستی حضور پررنگ‌تری را تجربه کرد. دهه‌های چهل و پنجاه خورشیدی به واسطه بازیابی فرمی آنچه در هنر تجسمی قدیم ایران قابل رؤیت بود، آثار مهم خلق شد. با وقوع انقلاب اسلامی، هویت‌یابی از دل هنر تجسمی قدیم ادامه یافت، ولی این بار به مفاهیم معنوی نهفته در هنر قدیم نیز توجه شد و در این عرصه نیز آزمون و خطاهایی صورت گرفت. جالب است بدانید کاریکاتوریست بزرگ دوره معاصر کشورمان، مرحوم کامبیز درم‌بخش، نیز در دهه پنجاه تجربیاتی را در زمینه استفاده از هنر نگارگری در کاریکاتور به انجام رسانید. هنرمندان نقاش دیگری مثل آیدین آغداشلو، فرح اصولی، حبیب‌الله صادقی، محمدعلی رجبی و مجسمه‌سازانی مثل ژازه تباتبایی و پرویز تناولی و بسیاری دیگر نیز آثار قابل تأملی در رابطه با استفاده از مؤلفه‌های هویتی نگارگری و نقاشی قدیم را خلق کرده‌اند.

از امکان خرید کتاب‌تان برای عمومی گفتید، امکانی که برای خرید همه کتاب‌ها به خصوص برای قشر پژوهش‌گر و دانشجو فراهم نیست. به طور کلی نظرتان درباره بازار نشر چیست؟

یقیناً قیمت بالای کاغذ موجب شده تا خروجی انتشاراتی‌ها بسیار اندک و با تیراژ بسیار پایین باشد. از سوی دیگر گرانی کتاب، به تبع گرانی کاغذ نیز موجب شده تا در این وضعیت بحرانی اقتصاد کشور، توان چندانی برای خرید کتاب وجود نداشته باشد. اراده و همتی از سوی مسئولان مشاهده نمی‌شود و تا استراتژیست‌های خردمند و قوی عهده‌دار سیاست‌گذاری در عرصه کتاب نشوند؛ در، بر همین پاشنه خواهد چرخید.

با این اوصاف، تکلیف سرانه مطالعه کتاب هم روشن است!

به نظر من اشتیاق به مطالعه کتاب در بین مردم همچنان زیاد است. مانع اصلی برای کتاب‌خوانی را قیمت بالای آن می‌دانم. با توجه به سرانه درآمد افراد و خانواده‌ها، جایی برای خرید و مطالعه کتاب باقی نمانده است. اگر بخواهم برای شما مثالی بزنم، می‌توانم به چاپ جدید کتاب شاهنامه طهماسبی که توسط فرهنگستان هنر و موزه هنرهای معاصر چاپ شده است، اشاره کنم. کتابی تخصصی که قاعدتاً مخاطبان اصلی آن جامعه هنری، دانشجویان و اساتید دانشگاه‌های هنری هستند. چند سال پیش که این کتاب چاپ شد، قیمت پایه آن حدود دو میلیون تومان بود. با توجه به افزایش سرسام‌آور قیمت کتاب، طی چند سال اخیر، قیمت آن به حدود پنج میلیون تومان رسیده و آخرین قیمت چاپ رنگی کتاب خمسه طهماسبی که آن هم توسط فرهنگستان هنر، چاپ شده نیز پنج میلیون و پانصد هزار تومان است. با این اوصاف مسلماً مخاطبان این کتاب‌ها پژوهشگران و دانشجویان نخواهند بود.

موضوع گرانی و هزینه‌های بالا، قطعا روی کیفیت چاپ و نشر هم تاثیر می‌گذارد، آیا از کیفیت چاپ کتاب‌تان راضی هستید؟

خیر.

چقدر قاطعانه و احتمالا با دلی پر از کیفیت چاپ کتاب‌تان گفتید!

در شناسه کتاب و در سایت کتابخانه ملی، این کتاب مصور و رنگی عنوان شده است، ولی خروجی آن که به دست ما و کتاب‌فروشی‌ها رسیده، دارای تصاویر سیاه و سفید است! تصور کنید شاهکاری مثل معراج حضرت رسول (ص) اثر سلطان محمد نقاش، از نسخه مصور خمسه طهماسبی، در قطعی بسیار کوچک و سیاه و سفید چاپ شده است. در رابطه با طرح روی جلد نیز عجیب است که بگویم این طرح به رویت من نرسیده و نظر من در رابطه با آن خواسته نشده ‌است. طرح جلد فعلی بسیار ناخوانا و دارای رنگی نامتعارف است. عطف کتاب، عنوان اصلی کتاب را به شکل تمام و کمال به رویت مخاطب نمی‌رساند و همچنین در صفحات ابتدایی کتاب نیز طرحی چاپ شده که آن هم ایرادات زیربنایی دارد … طنز تلخی است اگر خدمت شما بگویم، طرح جلد این کتاب با مؤلفه‌های زیبایی‌شناختی نگارگری قدیم ایران که در داخل کتاب به آنها اشاره شده، در تعارض است! بنابراین مطالعه این کتاب به طراحان جلد نیز توصیه می‌شود.

برای آینده در صدد نگارش چه کتابی هستید؟

نگارگری معاصر ایران، از جهت پژوهش‌های زیربنایی بسیار ضعیف و مهجور باقی مانده است. در حال حاضر مشغول انجام پژوهشی با عنوان، جریان‌شناسی نگارگری معاصر ایران، هستم. در کنار این پژوهش، کتابی در رابطه با مطالعه جایگاه هنر و ارتباطات هنری فراملی در مطبوعات عصر پهلوی را نیز آماده چاپ کرده‌ام که ان‌شاء‌الله به زودی منتشر خواهد شد.

محمود توسلیان

انتهای پیام/