فاطمه رضایی– نوروز، به‌ عنوان یکی از کهن‌ترین و پرارزش‌ترین جشن‌های تاریخ ایران و ملت‌های منطقه، همواره در پیوند با تحولات فرهنگی، اجتماعی و طبیعی این سرزمین قرار داشته است. این جشن باستانی که در آغاز هر سال خورشیدی و همزمان با شکوفایی بهار برگزار می‌شود، ریشه در تاریخ ایران باستان و آیین‌های پیشینیان ما دارد. برای درک دقیق‌تر از تحولات نوروز و جایگاه آن در تاریخ ایران، خبرنگار صبا در دیدار نوروزی با دکتر سیداحمد محیط‌طباطبایی، نویسنده و پژوهشگر و رییس ایکوم ایران، در این باره گفت‌وگویی انجام داده‌ که در ادامه می‌خوانید.

نوروز چگونه به یکی از مهم‌ترین جشن‌های ایران و جهان تبدیل شده است؟

در ابتدا باید اشاره کنم که نوروز به‌عنوان یک جشن باستانی، (ثبت میراث جهانی) در نیم‌کره شمالی و منطقه معتدله برگزار می‌شود. این منطقه به‌ویژه بر اساس تغییرات فصول مختلف سال و ارتباطات نزدیکش با کشاورزی، دامداری و باغداری، جشن‌ها و آیین‌هایی داشته که بسیاری از آن‌ها به نحوی به آغاز فصل‌های جدید مرتبط بوده است. از جمله جشن‌های مهمی که در این مناطق برگزار می‌شده، می‌توان به جشن آغاز بهار، جشن بلندترین روز سال و همچنین جشن بلندترین شب سال اشاره کرد. این جشن‌ها همگی از اهمیت بالایی برخوردارند زیرا به نحوی با تغییرات طبیعی در زندگی مردم پیوند دارند.

با توجه به سوابق تاریخی چرا جشن نوروز در دوران ساسانیان در فصل تابستان برگزار می‌شد؟

این موضوع ارتباط مستقیم با وضعیت اقتصادی و کشاورزی آن زمان داشت. در حقیقت، جشن باید در زمانی برگزار می‌شد که مردم قادر به پرداخت مالیات‌ها و هدایای خود باشند. به‌ویژه در مهرگان که در ماه مهر برگزار می‌شد یا در نوروز که گذشته در تیرماه بود، کشاورزان و دامداران به بهترین وضعیت اقتصادی خود می‌رسیدند و می‌توانستند مالیات‌های خود را پرداخت کنند.

یعنی جشن نوروز در ابتدا با در نظر گرفتن شرایط اقتصادی برگزار می‌شد؟

دقیقاً. در آغاز بهار، کشاورزان هنوز در شرایط سختی بودند و معمولاً توانایی پرداخت مالیات‌ها را نداشتند. این وضعیت نشان‌دهنده‌ اهمیت زمان برگزاری جشن نوروز بود. اول بهار اوج فقر کشاورز و دامدار است و تازه از سیاهی زمستان در آمده است. بنابراین هیچ توان دادن مالیات یا هدیه‌ای مثل صف هدیه دهندگان تخت جمشید را ندارد.

در مورد تقویم ساسانیان و تغییرات آن بگویید.

تقویم دوره ساسانی تقویمی بود مبتنی بر ۱۲ ماه ۳۰ روزه . این تقویم در ۱۲۰ سال که از آن می‌گذشت کبیسه‌ای صورت می‌گرفت که در سال ۱۲۰م، سال ۱۳ ماهه می‌شد تا مجدداً ترتیب و تداوم زمانی وضعیتی مناسب پیدا کند و تقویم به نام پادشاهی خوانده می‌شد که این کبیسه را انجام داده تا ۱۲۰ سال بعد که پادشاه بعدی این کار را صورت دهد.

در چه زمانی این تغییرات منجر به انتقال نوروز به اول فروردین شد؟

در زمان یزدگرد سوم این کبیسه انجام شد، اما با حمله اعراب، این تقویم متوقف و موجب شد که نوروز به ماه خرداد منتقل شود و سپس تغییراتی در تاریخ آن به وجود آید. اگر ما چهار ۱۲۰ سال را در نظر بگیریم جمعا ۴۸۰ سال می‌شود که به نوروز و اول فروردین می‌رسد. با حضور ملکشاه به عنوان ولیعهد در اصفهان. جشن‌های آغاز بهار در اصفهان از اهمیت غنایی بسیار زیادی برخوردار بود. این موضوع باعث می‌شود که ملک شاه از نوروز آن زمان خوشش بیاید اما وقتی ملک شاه بعد از ترور پدرش البسران به پادشاهی می‌رسد نوروز به اسفند وارد شده و این باعث می‌شود که او به منجمین دستور دهد که نوروز را در اول برج حمل یا فروردین ثابت کنند. در آغاز برای اصلاح تقویم هفت منجم آن را بر اساس گردش سیاره عطارد که ۷ سال است صورت دادند. زیجی ۷ ساله تهیه شد. عمر خیام نیشابوری یکی از این منجمین بود و این نوروز را نوروز جلالی می‌نامند که از آن زمان تا به امروز به طور مداوم برگزار می‌شود.

آیا این زیج هفت ساله دقت کافی را داشت؟

نه متاسفانه. بنابراین منجم دیگری به نام عبدالرحمان خازنی که بسیار منجم توانایی بود و عمری طولانی کرد در طی ۵۰ سال که برابر گردش سیاره مشتری بود زیجی‌ای تهیه می‌کند که از دقت بسیار بالایی برخوردار است. زمانی که زیج به پایان می‌رسد مصادف است با سلطنت سنجر در مرو و این را به نام زیج سنجری به او هدیه می‌دهد و تقویمی به وجود می‌آید که به لحاظ قدرت دقت در حدی است که یک قرن مسیحیان توسط فرمان پاپ تقویم میلادی را بر اساس آن اصلاح می‌کنند که تا به امروز باقی است. به عبارتی دیگر تنها ره آورد علمی ایرانیان که هنوز بهتر از آن را جهان به خود ندیده تقویم شمسی است که کار عبدالرحمان خازنی است.

این جابجایی جشن‌ها باعث چه تغییراتی در آداب و رسوم شد؟

این جابجایی جشن‌ها بعضی از شیوه‌ها و رفتارهای جشن‌های قبل مانند آن تابستان و تیر روز را با خود به نوروز آوردند. مثلا جشن تیرگان مردم به طبیعت می‌رفتند. امروزه همین کار در روز تیر که مصادف با سیزده بدر است صورت می‌گیرد. به هر شکل رد پایی از آن گذشته را همچنان در این نوروز هم به خوبی می‌توانیم ببینیم. امروز بیش از ۹۵۰ سال از نوروز جلالی می‌گذرد و ما وارد آخرین دهه‌های آن برای رسیدن به هزاره این نوروز هستیم.

برای عده‌ای سوال است که «هفت سین را باید کنار بگذاریم یا از هفت شین باید استفاده کنیم؟ آیا ماهی بر روی سفره باید باشد یا نباشد؟ کدام نظر صحیح است؟

می‌توانم بگویم که هر آن چیزی که شما قبول دارید و در زندگی‌تان تاثیرگذار و به آن احترام و باور دارید و یا شکر آن را از خداوند به جا می‌آورید، می‌توانید در سفره بگذاید. نوروز جشن همزیستی و صلح است. تمامی جشن‌ها رنگ و بوی باورهای دینی، قومی و ملی را دارند و این فارغ از همه جشن‌ها،  جشنی است برای همگان و هر کس در آن خود را می‌یابد.