نمایشگاه «جشن‌های ایرانی» با طراحی‌های «فاطمه رضایی» از ۲۸ اردیبهشت‌ماه در گالری تابستان خانه هنرمندان ایران آغاز به کار کرده و آثار این هنرمند تا هفتم خردادماه روی دیوار در معرض دید علاقه‌مندان است. فاطمه رضایی، که با نام هنری «شیراز» و مدرک فوق لیسانس پژوهش هنر از سال‌ها پیش به عنوان طراح و پژوهشگر طرح‌های ایرانی و اقلیمی فعالیت دارد، ۳۵ نقش متفاوت و نو را با مضمون جشن‌های ایرانی از میان ۵۰ جشن ایرانی انتخاب کرده و با یاری و همراهی موسسه بین‌المللی «ایکوم» (کمیته ملی موزه‌ها)، به مناسبت گرامیداشت روز جهانی موزه و هفته میراث فرهنگی به نمایش گذاشته است. خبرنگار صبا به بهانه برگزاری این نمایشگاه، با فاطمه رضایی گفت‌وگوی کوتاهی داشتیم.

ایده اولیه برگزاری نمایشگاهی با عنوان جشن‌های ایرانی از کجا می‌آید؟

از ابتدا به اسطوره‌ها و آیین‌های ایرانی علاقه‌مند بودم و اغلب مقاله‌های دانشگاهی‌ام در حیطه اسطوره و باستان‌شناسی بود. سال ۱۳۹۴ در یک شرکت صادراتی گیاهان دارویی مشغول به کار شدم. مدیر شرکت از من خواست تقویمی با ۳۶۵ طرح، برای هر روز از سال، با تاکید بر استفاده از گیاهان دارویی در طراحی‌ها اجرا و آماده بکنم. بنابراین من تمام جشن‌های ایرانی را با نمادهای آن وارد تقویم کردم و جالب این‌که رییس شرکت آقای جلالی از این طرح بسیار استقبال کردند. این تقویم طی دو سه سال با تغییرات اندکی چاپ شد. بعد از آن جشن‌ها و آیین‌های ایرانی را بررسی کردم و متوجه شدم تاکنون این جشن­ ها مورد بی ­مهری قرار گرفته ­اند. احساس کردم چه‌قدر جشن‌های ایرانی مظلوم واقع شده‌اند. بنابراین تصمیم گرفتم خودم برای معرفی جشن‌های ایرانی به مردم قدمی بردارم و طراحی کنم، چون این جشن‌ها، ریشه‌های ما هستند و اگر بخواهیم از منظر روان‌شناسی جمعی/ یونگی به آن بپردازیم، می‌توانیم بگوییم این جشن‌ها درون ما ریشه دارند، هرچند که شاید الان بعضی از آنها کم‌رنگ شده باشند.

آیا با کسانی برخورد داشتید که اصلا با این جشن‌ها آشنا نبودند؟

بله، برخی اصلاً نمی‌دانستند جشنی مثل خردادگان یا اردیبهشتگان چیست! حتی با اسامی این جشن­ها آشنا نبودند. وقتی در سال ۱۳۹۷ با انتشارات «دادکین» شروع به همکاری کردم خانم فاطمه علی‌اصغر مدیر انتشارات خیلی از این ایده استقبال کردند و حتی طراحی جشن‌های ایرانی را در صفحه‌های مجازی نشر منتشر کردند تا بیش‌تر دیده بشوند. از سال ۱۳۹۸ به صورت داوطلبانه با ایکوم وارد همکاری شدم. آقای سید احمد محیط‌طباطبایی کم‌وبیش پست و استوری‌هایم را درباره جشن‌های ایرانی می‌دیدند. امسال طی صحبت‌هایی که با ایشان داشتم، قرار شد طراحی جشن‌های ایرانی را به مناسبت روز جهانی موزه برای اشاعه جشن‌ها و فرهنگ ایرانی به نمایش بگذاریم.

شکل‌گیری این طراحی‌ها، تا چه اندازه ریشه در جشن‌های کهن ایرانی دارد و چه میزان ناشی از تخیل و تصویرسازی خودتان برای خلق یک طراحی متناسب با جشن‌هاست؟

من از دل تاریخ وارد دنیای اسطوره‌ها شدم، یعنی اول تاریخ را مطالعه کردم و بعد با اساطیر آشنا شدم. برای مطالعه اساطیر ایران از کتاب خانم «ژاله آموزگار» شروع کردم. در ادامه کتاب‌های «مهرداد بهار»، «عباس مخبر»، «ابوالقاسم اسماعیل‌پور»، «هاشم رضی» و دیگران را مطالعه کردم. سپس به مطالعات اساطیر جهان پرداختم. در طراحی این مجموعه، من از نقوش تاریخی، طبیعت، اساطیر، نقاشی ­های ایران و نقش ­های کنونی استفاده کرده­ام. خب پیوند این عناصر با یکدیگر قطعاً خالی از تخیل­ و خلاقیت نبوده است.

در این کتاب‌ها نماد و نشانه‌هایی بود که از آنها برای رسیدن به طراحی‌های‌تان الگوبرداری بکنید؟

برای پاره­ ای از این آیین ­ها همچون گاهنبارها که ریشه طبیعی دارند، از نقوش طبیعی و نقاشی­ های ایرانی استفاده کرده ­ام. یعنی در جشن آفرینش گیاه، از درخت سرو استفاده کرده‌ام، به این دلیل که سرو نمادی اصیل در فرهنگ و هنر ایران است که در بیش‌تر بناهای تاریخی ما، سنگ‌های قبر، نقوش برجسته و کاخ‌ها استفاده شده است اما برخی از آنها با اساطیر در ارتباطند. اسطوره به زمان باستان محدود نمی­شود و می‌تواند در جامعه کنونی ما مناسبت­ های اجتماعی را بسازد و تاریخ را به طبیعت تبدیل کند. طراحی ­های انجام‌شده در خصوص اساطیر ایرانی بسیار کم است، چون اساطیر ما بعد انتزاعی و فرازمینی دارند. با توجه به این امر، نقوش کمی از اساطیر در نقش برجسته ­ها و… به صورت عینی در دسترس است. بنابراین در طراحی این­گونه آثار از نمادهای تاریخی، طبیعی و اساطیری استفاده کرده ­ام. مثل جشن تیرگان.

آیا همه جشن‌هایی که در طراحی‌های‌تان آورده‌اید، در کشور ما اجرا می‌شوند یا منسوخ شده و از یاد رفته‌اند؟

بعد از هزاران سال، مردم ما در جاهایی با همان آداب و رسوم، با شادی، خلوص و اعتقاد این جشن­ ها را برگزار می­کنند و پس از ما هم چنین خواهد بود. این جشن­ها خصایل و ویژگی ­های ماست که هرگز لوث نخواهد شد.گرچه بعضی اوقات به مقتضای رویدادهایی در تاریخ ما کاستی پیدا کرده ­اند. این جشن­ ها محدود به دین خاص، مبدا، تاریخ یکسان، شهر یا قوم خاصی در ایران نمی­شوند. همه جشن‌هایی که در این نمایشگاه نام برده‌ایم، ایرانی‌اند، بعضی از آنها هنوز هم برگزار می­شوند. مثلاً شاید مادربزرگ‌های ما آیین «چارچار» را بشناسند یا رسومی مثل «چلّه‌بزرگه» و «چلّه‌کوچیکه» را قطعاً ما هم شنیده‌ایم، ولی توضیحات هر جشن در پوسترها را با توجه به منابع موجود و تاریخی نوشتم که درکتاب‌ها خوانده‌ام.

در برگزاری این نمایشگاه، عدم آشنایی با جشن‌های ایرانی را بیش‌تر از سوی کدام نسل دیدید؟ آیا بین بازدیدکنندگان، سالخوردگانی هم بودند که با جشن‌ها و آیین‌های ایرانی آشنا نباشند؟

عدم آشنایی در هر نسلی می­تواند باشد. بله، سالخورده‌هایی هم بودند که این جشن‌ها را نمی‌شناختند. حتی زرتشتیانی برای بازدید آمده بودند که گاهنبارها را نمی‌شناختند، ولی آن‌چه من را خوشحال‌تر کرد این بود که نسل جوان خیلی نسبت به این نمایشگاه اشتیاق داشتند و کارها را با تمرکز بیش‌تر و بهتر نگاه می‌کردند. وقت بیش‌تری برای دیدن کارهای نمایشگاه می‌گذاشتند و سوال‌های بیش‌تری می‌پرسیدند.

بعد از این نمایشگاه، طراحی جشن‌های ایرانی در چه فضاهایی قابل استفاده‌اند؟

از این جشن‌ها خیلی جاها می‌توان استفاده کرد. همان‌طور که گفتم جشن‌های ایرانی مظلوم واقع شده‌اند. ما می‌توانیم در هنرهای دیگر مثل چاپ پارچه، لباس و… از جشن‌های ایرانی استفاده کنیم.

زادمهر راستگو